خشم، یک احساس طبیعی و سالم است. اما برای بسیاری از کودکان، درک تفاوت میان احساس عصبانیت و رفتار پرخاشگرانه دشوار است. وقتی بچه‌ها نمی‌دانند چگونه احساسات خود را مدیریت کنند، ناکامی و خشم در آن‌ها به سرعت تبدیل به نافرمانی، بی‌احترامی، پرخاشگری و قشقرق به پا کردن می‌شود. به همین دلیل آموزش کنترل خشم در کودکان بسیار ضروری است.
در صورتی که کودکان یاد نگیرند چگونه خشم خود را کنترل کنند، پرخاشگری آن‌ها مثل دعوا کردن و اذیت کردن دیگران، می‌تواند منجر به مشکلات بیشتری شود و آن‌ها را به دردسر بیندازد. به عنوان مثال، خشم و پرخاشگری با مشکلات تحصیلی، طرد از سوی همسالان و سلامت روان پایین‌تر در بزرگسالی همراه است.
در ادامه راهکارهایی مطرح شده که با استفاده از آن‌ها می‌توانید مهارت کنترل خشم در کودکان را افزایش دهید. اما قبل از آن لازم است با چگونگی تحول خشم در کودکی آشنا شوید.
تحول خشم در دوران کودکی چگونه است؟
از آنجایی که قشقرق به پا کردن در دوران نوپایی بسیار معمول است، ابراز خشم در کودکان، به طور معمول از دو تا پنج سالگی افزایش می‌یابد. از سوی دیگر، از سه تا شش سالگی، خشم در کودک معمولا کاهش پیدا می‌کند. هرچه مهارت‌های خودتنظیمی کودک رشد می‌کند، نیاز به قشقرق به پا کردن در او کمتر می‌شود. یک کودک شش ساله و یک کودک سه ساله را در نظر بگیرید که هر دو عصبانی هستند. کودک بزرگ‌تر به دلیل بلوغ عاطفی بیشتر، بهتر می‌تواند شرایط و احساساتش را مدیریت کند.
با این حال، کودک شش ساله نیز عصبانی می‌شود و خشم او از جهاتی می‌تواند عمیق‌تر و معنادارتر باشد. این امر به احساسات پیچیده‌ای که در سه سالگی هنوز شکل نگرفته و به روابط اجتماعی، احساسات آسیب‌دیده و شاید اضطراب او مرتبط است. در واقع، این تحولات شروع شکل‌گیری خلق و خوی مشابه با بزرگسالان است. به همین دلیل، تقویت مهارت کنترل خشم در کودکان در هر دوره سنی اهمیت و ضرورت دارد.
چگونه می‌توانیم کنترل خشم در کودکان را تقویت کنیم؟
با یاد دادن نشانه‌های خشم به کودکان و آموزش مهارت‌های کنترل خشم، می‌توانیم از تاثیرات منفی ناشی از ابراز نامناسب خشم توسط کودک پیشگیری کنیم. کودکان باید بیاموزند که شجاع باشند و بدون اینکه هیجانی یا تکانشگرانه رفتار کنند، احساسات خود را بروز دهند. خوشبختانه، راهکارهای مفید زیادی برای تقویت مهارت کنترل خشم در کودکان وجود دارد که در ادامه به آن‌ها اشاره می‌کنیم.
۱. میان احساس و رفتار تمایز قائل شوید
برای افزایش کنترل خشم در کودکان، به آن‌ها یاد بدهید که احساسات خود را نام‌گذاری کنند و در نتیجه بتوانند احساسات خود از جمله خشم، ناکامی و ناامیدی را به صورت کلامی ابراز کنند. سعی کنید از چنین جملاتی استفاده کنید: «اشکالی نداره که عصبانی بشی اما زدن دیگران، کار درستی نیست.» به فرزندتان کمک کنید ببیند که وقتی عصبانی است رفتار خود را تحت کنترل دارد.
گاهی اوقات، رفتار پرخاشگرانه کودک، ناشی از انواع احساسات ناراحت‌کننده، مانند غم و اندوه یا شرم است. بنابراین، به فرزند خود کمک کنید تا متوجه شود چرا احساس عصبانیت می‌کند. ممکن است او به خاطر لغو شدن برنامه بیرون رفتن، غمگین شده باشد. اما با خشم واکنش نشان دهد چون این کار برای او ساده‌تر است یا می‌تواند با این کار، آسیبی که خورده است را پنهان کند. صحبت کردن زیاد در مورد احساسات، به مرور زمان باعث می‌شود کودک یاد بگیرد احساسات خود را بشناسد.
مثال: فرزندتان بعد از اینکه متوجه می‌شود مادربزرگش در بیمارستان بستری است، به شدت پرخاشگری می‌کند و به هر بهانه‌ای قشقرق به پا می‌کند. در اینجا می‌توانید متوجه شوید دلیل این رفتارهای او نگرانی فرزندتان در مورد سلامتی مادربزرگش است. بنابراین، لازم است به کودک خود کمک کنید که اضطراب و غمی که به دلیل بستری شدن مادربزرگ دارد را بشناسد و آن را با حرف زدن با شما یا گریه کردن ابراز کند.
۲. در کنترل خشم، الگوی مناسبی برای فرزندتان باشید
بهترین راه افزایش کنترل خشم در کودکان، نشان دادن نحوه مدیریت احساسات خود در هنگام عصبانیت است. وقتی فرزندتان می‌بیند که شما در هنگام خشمگین شدن، کنترل خود را از دست می‌دهید، احتمالا او هم در هنگام عصبانیت، همین کار را انجام می‌دهد. اما اگر ببیند که شما خشم خود را به صورتی مناسب مدیریت می‌کنید و آرام هستید، او هم به این نتیجه می‌رسد که در هنگام خشم، باید آرام باشد.
اگرچه محافظت از کودکان در مقابل بیشتر مشکلات بزرگسالانه، بسیار مهم است، اما نشان دادن نحوه مدیریت مناسب احساسات به کودک، راهکاری سالم برای کنترل خشم در کودکان است. وقتی احساس خشم دارید به احساس خود اشاره کنید تا فرزندتان متوجه شود بزرگسالان نیز گاهی اوقات عصبانی می‌شوند. برای مثال می‌توانید به فرزندتان بگویید: «خیلی عصبانی شدم وقتی دیدم ماشین جلویی، برای بچه‌ها توقف نکرد تا اونا بتونن رد بشن. اما من وایمیسم تا اونا با خیال راحت از خیابون عبور کنن.» وقتی احساسات خود را به صورت کلامی ابراز می‌کنید به فرزندتان یاد می‌دهید در مورد احساساتش صحبت کند.
همچنین، وقتی در مقابل فرزندتان، کنترل خود را از دست می‌دهید لازم است مسئولیت رفتارتان را به عهده بگیرید. عذرخواهی کنید و در مورد اینکه بهتر بود چه رفتاری در این موقعیت داشتید با فرزندتان صحبت کنید. بگویید: «ببخشید که امروز وقتی عصبانی بودم سرت داد زدم. به جای اینکه موقع عصبانیت، داد بزنم باید برای اینکه آروم بشم پیاده‌روی می‌کردم.»
مثال: با همسرتان مشاجره‌ای داشته‌اید و این اتفاق باعث شد که در هنگام بحث، داد بزنید. در این شرایط برای اینکه به فرزندتان یاد بدهید که رفتار مناسب چه بوده است می‌توانید به او بگویید: «ببخشید که داد زدم، من اون لحظه خیلی عصبانی بودم و یادم رفت از روش‌هایی که آرومم می‌کنن استفاده کنم. مثلا بهتر بود نفس عمیق می‌کشیدم، یکم از موقعیت فاصله می‌گرفتم تا آروم می‌شدم.»
۳. قوانینی را برای عصبانیت تنظیم کنید
بیشتر خانواده‌ها در مورد رفتار مناسب و نامناسب در هنگام عصبانیت، قوانینی غیر رسمی دارند. در برخی خانواده‌ها محکم کوبیدن در یا داد زدن، اشکالی ندارد. اما در برخی خانواده‌ها، این رفتارها کمتر تحمل می‌شوند. بنابراین، برای افزایش کنترل خشم در کودکان، لازم است در خانه، قوانینی را برای نحوه ابراز عصبانیت تنظیم کنید.
این قوانین، باید بر رفتار محترمانه با دیگران متمرکز باشند. لازم است قوانینی را در مورد پرخاشگری فیزیکی، لقب دادن به دیگران یا آسیب رساندن به اموال دیگران وضع کنید تا کودک متوجه شود که نمی‌تواند چیزها را پرتاب کند، وسایل را بشکند یا اجازه ندارد وقتی عصبانی است به صورت کلامی یا فیزیکی به دیگران حمله کند.
مثال: بر روی یک کاغذ نشان دهید که رفتارهای ممنوع در هنگام عصبانیت عبارت‌اند از زدن دیگران، ناسزا گفتن یا خراب کردن وسایل دیگران. رفتارهای مجاز در هنگام عصبانیت عبارت‌اند از حرف زدن با یک بزرگسال، ابراز کلامی خشم، مشت زدن به بالش و غیره. این کاغذ را بر روی یخچال خانه بچسبانید تا اطمینان حاصل کنید که همه اعضای خانواده به رعایت این قوانین متعهدند.
۴. مهارت‌های سالم مقابله را آموزش دهید
کودکان باید بدانند روش مناسب ابراز خشم چیست. بنابراین، به جای اینکه فقط به او بگویید: «برادرت رو نزن»، برای او توضیح دهید که در صورت عصبانیت بهتر است چه کاری انجام دهد. در این شرایط می‌توانید به فرزندتان بگویید: «دفعه دیگه، از کلمات استفاده کن» یا «وقتی عصبانی هستی، ازش فاصله بگیر.»
همچنین، می‌توانید از فرزندتان بپرسید: «به جای زدن برادرت، چه کاری می‌تونی انجام بدی؟» تا کودک بتواند راه‌های سالم ابراز خشم را تشخیص دهد. علاوه بر این، می‌توانید یک جعبه از وسایل آرامش‌بخش برای کودک تهیه کنید تا هر وقت عصبانی بود سراغ آن وسایل برود و با استفاده از آن‌ها آرام شود. می‌توانید در این جعبه، وسایلی مثل کتاب رنگ‌آمیزی و مداد رنگی، لوسیون خوش‌بو یا موسیقی آرامش‌بخش، قرار دهید. درگیر کردن حواس کودک باعث آرامش ذهن و جسم کودک می‌شود.
از سوی دیگر، برای آرام کردن کودک، می‌توانید از زمان محرومیت استفاده کنید. به فرزندتان یاد بدهید قبل از اینکه خشمش را به صورت نامناسبی ابراز کند و به دردسر بیفتد، بهتر است برای خودش، زمان محرومیت در نظر بگیرد. فاصله گرفتن از موقعیت، می‌تواند در تقویت مهارت کنترل خشم به شدت موثر باشد. از سوی دیگر، به فرزند خود، مهارت حل مسئله را آموزش دهید تا یاد بگیرد بدون اینکه نیاز به پرخاشگری باشد، می‌تواند مشکلات خود را حل کند. بنابراین، با فرزندتان در مورد روش‌های حل صلح‌آمیز مسائل صحبت کنید.
مثال: یک فضای امن را برای فرزندتان در نظر بگیرید تا کودک هر وقت عصبانی بود به آنجا برود و بتواند تا زمان آرام شدن در آنجا بماند. در این فضای امن می‌توانید کتاب‌های رنگ‌آمیزی، آجرهای اسباب‌بازی، خمیر بازی، عروسک و پازل بگذارید و از فرزندتان بخواهید هر وقت عصبانی شد به آنجا برود و آرام شود.
۵. در مواقع لزوم، پیامد تعیین کنید
وقتی فرزندتان از قوانین، پیروی می‌کند برای او پیامدهای مثبت و وقتی از این قوانین تبعیت نمی‌کند، برای او پیامدهای منفی تعیین کنید. به عنوان مثال، پیامدهای مثبت مثل سیستم پاداش یا اقتصاد ژتونی می‌تواند باعث تقویت مهارت کنترل خشم در کودکان شود. از سوی دیگر، هر زمان فرزندتان پرخاشگری کرد، فورا برای او پیامدهای منفی در نظر بگیرید. پیامدهای منفی موثر عبارت‌اند از محرومیت زمان‌مند، از دست دادن امتیازات، جبران رفتار خود از طریق بیشتر انجام دادن کارهای روزانه خانه یا دادن پول برای تعمیر اسباب‌بازی برادرش وقتی خودش آن را شکسته است.
مثال: هروقت فرزندتان در هنگام عصبانیت، رفتار مناسبی داشت و برای مثال آن را به صورت کلامی ابراز کرد به او یک ستاره بدهید و این ستاره‌ها به تعداد معینی که رسید متناسب با تعداد ستاره‌ها برای او جایزه بخرید یا او را به شهربازی ببرید. از سوی دیگر، اگر خشم خود را به صورتی نامناسب نشان داد برای مثال می‌توانید یک ربع از زمان کارتون دیدن او را کم کنید.
طبیعی است که کنترل خشم در کودکان، در دوره‌هایی از زندگی آن‌ها دشوار باشد اما این مهارت باید با آموزش و راهنمایی‌های شما به تدریج تقویت شود. وقتی فرزندتان در کنترل خشم با مشکل روبرو است یا مشکل او در کنترل خشم در حال بدتر شدن است، بهتر است که به دنبال کمک حرفه‌ای باشید و از روانشناس کمک بگیرید. یک روانشناس می‌تواند مشکلات زمینه‌ای کودک را بررسی کند و همچنین، شما را راهنمایی کند که یک برنامه مدیریت رفتار کودک تنظیم کنید. همچنین می‌توانید از کتاب‌های زیر نیز برای تقویت مهارت کنترل خشم در کودکان استفاده کنید:
- خشم قلمبه
- عصبانیوزوروس (احساسات دایناسوری)
- چگونه هیولای خشم خود را گرسنه بگذاریم
- خشمگین می‌شویم! چه کنیم؟
می‌توانید تجربیات خود از خشم کودکان و روش‌های کنترل آن را در بخش نظرات با ما به اشتراک بگذارید.
