بیشتر والدین، از این امر آگاه هستند که احساس خودارزشمندی کودک چقدر با موفقیت اجتماعی و تحصیلی او ارتباط دارد. اما برخی از والدین از این مسئله آگاه نیستند که چقدر عزت نفس کودکان آسیب‌پذیر است و به سادگی می‌توان به آن صدمه زد. به همین دلیل لازم است والدین، از راهکارهای افزایش عزت نفس در کودکان آگاه باشند و بدانند چه رفتارهایی از سوی آن‌ها می‌تواند عزت نفس فرزندشان را تحت تاثیر قرار دهد. در ادامه به این راهکارها می‌پردازیم. اما قبل از آن لازم است در مورد عزت نفس و اهمیت آن در زندگی کودکان، بیشتر بدانید.
عزت نفس چیست و چرا در زندگی کودکان مهم است؟
در روانشناسی، واژه عزت نفس، برای توصیف احساس کلی خودارزشمندی فرد و ارزش شخصی او استفاده می‌شود. به عبارت دیگر، عزت نفس به این معنی است که فرد چقدر قدردان خود است و خودش را دوست دارد. عزت نفس شامل باورهایی در مورد خود مانند ارزیابی ظاهر، اعتقادات، احساسات و رفتارهای خود است.
کودکانی که نسبت به خود احساس خوبی دارند، اعتماد به نفس بیشتری هم دارند و دست به کسب تجربه و امتحان کارهای جدید می‌زنند. آن‌ها به احتمال زیاد در انجام کارها تمام تلاش خود را می‌کنند و از انجام کارها، احساس غرور دارند. از سوی دیگر، عزت نفس به کودکان کمک می‌کند که اشتباهات را بپذیرند و این امر باعث می‌شود آن‌ها حتی اگر شکست بخورند باز هم تلاش کنند. در نتیجه، عزت نفس موجب می‌شود کودکان عملکرد بهتری در خانه، مدرسه و با دوستان داشته باشند.
عزت نفس در کودکان چگونه رشد می‌کند؟
رشد عزت نفس می‌تواند از همان دوران نوزادی آغاز شود و به مرور زمان و به تدریج رشد کند. رشد عزت نفس زمانی در یک کودک شروع می‌شود که او احساس امنیت، دوست‌داشتنی بودن و پذیرفته شدن را داشته باشد و این امر زمانی است که کودک، توجه مثبت و عشق را همراه با مراقبت دریافت کند.
هنگامی که کودکان بزرگتر می‌شوند این توانایی را پیدا می‌کنند که برخی از کارها را خودشان انجام دهند و وقتی از مهارت‌های خود استفاده می‌کنند، احساس خوبی دارند. همچنین، عزت نفس کودکان زمانی رشد پیدا می‌کند که والدین به آن‌ها توجه می‌کنند، اجازه تلاش به آن ها می‌دهند و به آن‌ها افتخار می‌کنند. در واقع، عزت نفس کودکان زمانی رشد می‌کند که:
- به سمت یک هدف حرکت کنند
- چیزهایی را در مدرسه یاد بگیرند
- دوست پیدا کنند
- مهارت‌هایی مثل موسیقی، ورزش، هنر و تکنولوژی را یاد بگیرند
- فعالیت‌های مورد علاقه خود را انجام دهند
- کمک کنند و با دیگران مهربان باشند
- به خاطر رفتارهای خوبشان تحسین شوند
- برای یک هدف تلاش کنند
- احساس کنند که درک می‌شوند
- برای دستاوردی که داشته‌اند، جایزه بگیرند
والدین چگونه می‌توانند عزت نفس کودک را افزایش دهند؟
هر کودک، متفاوت است. دستیابی به عزت نفس سالم، ممکن است برای بعضی از کودکان راحت‌تر از سایرین باشد و از سوی دیگر، برخی از بچه‌ها با مسائلی در زندگی روبرو می‌شوند که می تواند عزت نفس آن‌ها را کاهش دهد. اما حتی وقتی این اتفاق می‌افتد نیز می‌توان عزت نفس کودکان را افزایش داد. در ادامه راه‌هایی مطرح شده است که با استفاده از آن ها والدین می‌توانند به فرزند خود کمک کنند احساس خوبی نسبت به خودش داشته باشد.
به فرزندتان زمانی باکیفیت، اختصاص دهید
تحقیقات نشان می‌دهد یکی از اصلی‌ترین عوامل در رشد عزت نفس کودک، وجود یک بزرگسال است که به او احساس خاص بودن بدهد و قدردان او باشد. این بزرگسال، نقاط ضعف فرزند خود را نادیده نمی‌گیرد. اما انرژی خود را روی نقاط قوت او متمرکز می‌کند. یک راه این است که هر کدام از والدین در طول هفته، زمانی را به فرزند خود و وقت گذراندن با او اختصاص دهند.
برای اینکه به فرزندتان قدردانی خود را نشان دهید، هنگامی که برای او وقت می‌گذارید به او بگویید «وقتی برایت کتاب می‌خوانم یا با تو بازی می‌کنم، حتی به تلفن هم جواب نمی‌دهم.» همچنین در این مواقع، بر روی کارهایی تمرکز کنید که کودکتان از آن ها لذت می‌برد تا او برای نشان دادن نقاط قوت خود فرصت داشته باشد.
هفته‌ای نیم ساعت را حداقل به بازی کردن با فرزند خود اختصاص دهید و در این زمان تنها روی او تمرکز کنید. برای مثال، به او بگویید که چه روزی و در چه ساعتی با او بازی می‌کنید و همچنین مورد این زمان، نظر فرزند خود را بپرسید. سپس هر هفته به این زمان متعهد باشید و همه حواس خود را بر بازی کردن با فرزندتان متمرکز کنید.
به فرزند خود کمک کنید که مهارت حل مسئله و تصمیم‌گیری را یاد بگیرد
عرت نفس بالا با مهارت حل مسئله و مهارت تصمیم گیری در کودکان همراه است. به عنوان مثال، اگر فرزندتان با یکی از دوستانش دچار مشکل شده است، می‌توانید از او بخواهید که برای پیدا کردن راه حل های مشکل فکر کند. اگر راه حل‌ها، خیلی سریع به ذهن فرزندتان نرسید، نگران نباشید و به او اجازه فکر کردن بدهید. همچنین با فرزندتان در مورد مسئله‌ای که با آن مواجه شده، نمایش بازی کنید تا او با بازی کردن، بتواند حل مسئله را تمرین کند.
مثلا اگر فرزندتان، چند روزی بیمار شده و نمی‌تواند به مهدکودک برود و به همین دلیل دلتنگ دوست‌هایش است، می‌توانید از کودک بخواهید راه حل‌های مختلفی که به ذهنش برای رفع دلتنگی می‌رسد به شما بگوید. برای مثال، ممکن است کودک تصمیم بگیرد به صورت تلفنی با دوستانش صحبت کند یا برای آن‌ها نقاشی بکشد.
از قضاوت کردن خودداری کنید
سعی کنید برای کمک به فرزندتان از جملات در قالبی مثبت استفاده کنید. به عنوان مثال به جای اینکه به فرزندتان بگویید: «بیشتر تلاش کن و برایش وقت بگذار»، بگویید: «ما باید راهکارهای بهتری پیدا کنیم تا به تو در یادگیری کمک کنیم». زیرا بسیاری از کودکان سخت تلاش می‌کنند اما باز هم با مشکل مواجه‌اند. در این مواقع، وقتی شما روی تغییر راهکار به جای میزان تلاش کودک تمرکز می‌کنید، کودک نیز تمایل بیشتری برای همکاری پیدا می‌کند. این راهکار، می‌تواند مهارت حل مسئله کودک را نیز تقویت کند.
فرض کنید فرزندتان نمره کمی در امتحان ریاضی گرفته و به همین دلیل خیلی ناراحت است. در این موقعیت، به جای اینکه او را به خاطر کم درس خواندن سرزنش کنید، با او در مورد دوست نداشتن ریاضی همدلی کنید و از سوی دیگر، با یکدیگر راه حلی برای افزایش علاقه کودک به ریاضی و خواندن آن پیدا کنید.
با فرزند خود همدلی کنید
برخی از والدین وقتی با مشکلات فرزند خود مواجه می‌شوند جملاتی مثل «چرا به من گوش نمی کنی؟» یا «چرا از مغزت استفاده نمی‌کنی» را به فرزند خود می‌گویند. نیت این والدین خوب است و واقعا می‌خواهند به حل مشکل فرزند خود کمک کنند. اما این کار به جای اینکه به کودک انگیزه بدهد، عزت نفس او را پایین می‌آورد. اگر فرزندتان در یادگیری مشکل دارد، بهتر است با او همدل باشید و با همکاری یکدیگر و به صورت یک تیم با مشکل روبرو شوید.
فرض کنید علی‌رغم تذکرهای مکرر شما، فرزندتان وسایل اتاق خود را جمع نمی‌کند. در این موقعیت به جای عصبانی شدن و دستور دادن به کودک، با او همدلی کنید و این موضوع را درک کنید که فرزندتان کارهایی برای انجام دادن دارد که به آن‌ها بیشتر علاقه‌مند است. اما در کنار آن می‌توانید برنامه‌ای برای جمع کردن وسایل کودک تنظیم کنید تا او بتواند در این مورد با شما همکاری کند.
به کودک حق انتخاب بدهید
حق انتخاب دادن به کودک، علاوه بر اینکه باعث افزایش عزت نفس کودک می‌شود، چالش قدرت میان شما و فرزندتان را نیز کاهش می‌دهد. به عنوان مثال می‌توانید از فرزندتان بپرسید وقتی می‌خواهید به بیرون بروید دوست دارد بلوز آبی‌اش را بپوشد یا سبز. با این کار کودک حس می‌کند که بر زندگی خود مسلط است و حق تصمیم‌گیری دارد.
فرض کنید با وجود اینکه بارها از فرزندتان می‌خواهید به موقع بخوابد، این کار برای او سخت است. برای پیشگیری از جنگ قدرت میان شما و کودک و برای اینکه او احساس کنترل داشته باشد، می‌توانید به او حق انتخاب بدهید. برای مثال، از او بپرسید «دوست داری الان بخوابی یا ده دقیقه دیگه؟»
برای کودک فرصت‌هایی برای کمک به دیگران فراهم کنید
همه کودکان، یک نیاز ذاتی برای کمک به دیگران دارند و فراهم کردن فرصت برای این کار، به کودکان کمک می‌کند که شایستگی‌ها و صلاحیت‌های خود را تقویت کنند و از سوی دیگر، احساس کنند که چیزی برای ارائه به دنیای اطراف خود دارند. شرکت در کارهای خیرخواهانه و داوطلبانه، تنها یک مورد از این کارها است که باعث افزایش عزت نفس کودک می‌شود.
مثلا اگر همسایه‌ای فقیر دارید یا کسی را با این شرایط می‌شناسید، می‌توانید با کمک فرزندتان، اقلامی را برای این فرد تهیه کنید تا کودک نیز همراه شما بیاید و در این کار خیرخواهانه شرکت کند. در چنین شرایطی کودک احساس می‌کند که ارزشمند است و کمک به دیگران را یاد می‌گیرد.
بر نقاط قوت کودک تمرکز کنید
متاسفانه، بسیاری از کودکان، در زمان مدرسه نسبت به خود دیدگاهی منفی دارند و عملکرد تحصیلی خود را بد می‌بینند. برای پیشگیری و حل این مسئله می‌توانید با فرزندتان، فهرستی از نقاط قوت و مهارت‌های او را تهیه کنید، تا کودک نیز از این ویژگی‌های مثبت آگاه بشود و برای تقویت آن‌ها تلاش کند. همچنین می‌توانید از او بخواهید که کارهای هنری و دستاوردهای خود را به دیگران نشان دهد.
مثلا ویژگی‌های مثبت کودک را با همکاری خودش بنویسید یا نقاشی کنید و بر روی آینه یا دیوار اتاق او بچسبانید تا کودک، این ویژگی‌ها را بارها ببیند و بتواند به خاطر آن‌ها احساس غرور داشته باشد.
از فرزندتان، انتظارات واقعبینانهای داشته باشید
داشتن انتظارات واقع‌بینانه از کودک، به او کمک می‌کند که احساس کند بر زندگی‌اش کنترل دارد و می‌تواند از پس چالش‌هایی که با آن‌ها روبرو شود بربیاید. رشد خودکنترلی در کودک ارتباط مستقیمی با عزت نفس او دارد.
مثلا وقتی فرزندتان سعی می‌کند در زمینه‌ای مثل موسیقی موفق شود، سعی کنید الگوهایی در اختیار او بگذارید که فاصله خیلی زیادی با فرزندتان نداشته باشد و در نتیجه احساس کند می‌تواند به آن دست پیدا کند. برای مثال، از او انتظار نداشته باشید به سرعت به توانایی‌های یک موسیقی‌دان مثل یانی برسد.
به کودک کمک کنید ماهیت ناتوانی‌های خود را درک کند
بسیاری از کودکان تصورات غلطی در مورد مشکلات یادگیری خود دارند که این امر باعث می‌شود استرس و اضطراب آن‌ها نیز افزایش پیدا کند. برای مثال، ممکن است یک کودک با خود فکر کند که هوش کمتری نسبت به سایرین دارد. وقتی کودک، اطلاعات واقعبینانهای در مورد مشکلات خود دارد نه تنها احساس خودکنترلی در او بیشتر می‌شود بلکه این احساس را نیز پیدا می‌کند که می‌تواند برای بهبود شرایط خود تلاش کند.
مثلا اگر فرزندتان به اختلال خواندن دچار است ممکن است با خودش فکر کند که هوش پایینی دارد اما لازم است برای او توضیح دهید که اختلال خواندن ارتباطی به هوش ندارد و او فقط لازم است از چند راهکار برای تقویت توانایی خواندن خود استفاده کند و برای بهبود آن تمرین کند.
سخن نهایی
در نهایت، به یاد داشته باشید که ما هرچقدر هم بخواهیم، نمی‌توانیم همه مشکلات فرزندمان را حل کنیم. کودکی که همه کارها برای او انجام می‌شود و والدینش دائما در حال نجات دادن او از مشکلات زندگی هستند، کودکی است که کمتر رشد می‌کند. بنابراین، به جای اینکه تلاش کنید او را از سختی‌های زندگی نجات دهید، از او حمایت کنید، تشویقش کنید و در صورت لزوم به او راهکار بدهید تا بیشترین تلاش را برای حل مسئله انجام دهد.
وقتی کودکان شکست بخورند و دوباره تلاش کنند، احساس خوبی نسبت به خود پیدا می‌کنند و عزت نفسشان بالا می‌رود. بنابراین برای تقویت عزت نفس در کودکان، با او تعامل مثبت داشته باشید و محیطی امن و قابل پیش‌بینی برایش فراهم کنید. از سوی دیگر، مطالعه کتاب‌های زیر نیز به شما کمک می‌کند با راهکارهای بیشتری برای افزایش عزت نفس در کودکان آشنا شوید:
