رشد اجتماعی کودکان یکی از مهم‌ترین فرایندهای رشد است که بر جنبه‌های دیگر پرورش کودکان تاثیرگذار است. مرحله رشد اجتماعی کودکان اگر به درستی طی شود، استقلال، اعتمادبه‌نفس و مهارت‌های نیازمند برای بزرگسالی را به کودکان می‌آموزد.
رشد اجتماعی کودکان به چه معنا است؟
رشد اجتماعی کودکان فرایندی است که در آن کودکان یاد می‌گیرند تا با محیط اطراف و آدم‌های اطراف خود تعامل داشته باشند. به مرور زمان همانطور که آنها فردیت خود را در جامعه پرورش می‌دهند و درک می‌کنند، مهارت برقراری ارتباط با دیگران و پردازش اقدامات و کارهای خود را نیز کسب می‌کنند.
رشد اجتماعی کودکان چرا اهمیت دارد؟
رشد اجتماعی روی بسیاری از انواع دیگر رشد کودکان تاثیرگذار است. توانایی یک کودک برای تعامل با دیگران به شیوه‌ای سالم، روی بخش‌های مختلف زندگی او تاثیرگذار است. از یاد گرفتن کلمات جدید در دوران نوپایی گرفته تا پیدا کردن دوست در مدرسه و حتی کنار آمدن با چالش‌های زندگی در بزرگسالی.
مراحل رشد اجتماعی کودکان
رشد اجتماعی کودکان در چند مرحله و هم‌زمان با بزرگ شدن کودک اتفاق می‌افتد.
یک سالگی
در یک سالگی کودک بیشترین مهارت اجتماعی را از والدین یاد می‌گیرد. آنها ممکن است با دادن اسباب بازی به شما، تعامل داشته باشند و سعی کنند با اشاره و صدا ارتباط برقرار کنند. همچنین متوجه خواهید شد که کودک شروع به آشنایی بیشتر با کسانی می‌کند که به طور منظم می‌بینند و ممکن است با دیدن آنها با لبخند واکنش نشان دهند. اینها همه نشانه‌های مثبتی است که کودک شما از نظر اجتماعی رشد می‌کند و باید مورد تشویق قرار گیرد.
دو سالگی
در دو سالگی، تعامل اجتماعی کودک هنوز عمدتا بر اساس تعامل با والدین است. با این حال آنها ممکن است بیشتر از قبل برای دیگران دست تکان دهند یا لبخند بزنند. در این زمان شروع به بازی موازی می‌کنند. در این شکل از بازی، کودکان بیشتر از اینکه با همسالان خود بازی کنند، در کنار آنها بازی می‌کنند. در این سن معمولا اشیا را مال خود می‌دانند و تمایلی به اشتراک‌گذاری آنها ندارند. این سن معمول است که کودکان تا حد زیادی خودمحور باقی می‌مانند.
سه سالگی
تغییرات بزرگی در رابطه با تعامل اجتماعی در حدود سه سالگی رخ می‌دهد. فرزند شما اکنون نه تنها در کنار کودکان دیگر بازی می‌کند، بلکه کودکان دیگر نیز شروع به بازی فعال با آنها می‌کنند. با این حال، توجه به این نکته مهم است که کودکان در این سن هنوز همه قوانین اجتماعی را رعایت نمی‌کنند و فعالیت‌های آنها اغلب ممکن است شامل ضربه زدن یا گاز گرفتن باشد. در این مواقع والدین می‌توانند از این فرصت استفاده کرده و کودک را راهنمایی کنند و دلیل نامناسب بودن چنین رفتاری را توضیح دهند. در این زمان بچه‌ها به احساسات دیگران آگاه‌تر هستند و می‌فهمند چگونه اقدامات آنها ممکن است منجر به پاسخ منفی یا مثبت از طرف والدین شود.
چهار سالگی
در سن چهار سالگی، کودکان تعامل بسیار بیشتری با همسالان خود دارند و همکاری با دیگران را یاد می‌گیرند. اگرچه مطمئناً هنوز بر سر مسائلی مانند اشتراک‌گذاری متعلقات خود درگیری خواهند داشت، اما کودکان در این سن درک بهتری از این مفهوم دارند. همچنین ممکن است در این زمان متوجه شوید که کودک شما نسبت به شما و سایر عزیزان خود محبت بیشتری دارد و وقتی متوجه شود که یکی از عزیزانش صدمه دیده یا ناراحت است، ممکن است نگرانی نشان دهد. آنها همچنین استقلال خود را در هر کجا که بتوانند اعمال می‌کنند. ممکن است بخواهند خودشان لباس بپوشند، در کارهای خانه کمک کنند یا خودشان به دستشویی بروند. در حالی که آنها مطمئناً نمی‌توانند هر کاری را که می‌خواهند انجام دهند، اما توصیه می‌شود که به کودک اجازه دهید کمی آزادی عمل یا قدرت انتخاب داشته باشد و مستقل عمل کند.
فعالیت‌هایی برای تقویت رشد اجتماعی کودکان در سنین مختلف
والدین و کسانی که از کودکان مراقبت می‌کنند، نقش مؤثری در رشد عاطفی و اجتماعی کودک دارند. این افراد به دلیل ارتباط سازگاری که با کودکان دارند می‌توانند این تأثیر را داشته باشند. برای رشد عاطفی و اجتماعی کودک لازم است که هر روز در انجام فعالیت‌های مشارکتی، او را همراهی کنید. فعالیت‌هایی که مناسب سن فرزندتان هستند را انتخاب کنید و شرایطی را فراهم کنید تا با کمک شما، فرزندتان فعالیت بیشتری انجام دهد. در ادامه، فعالیت‌های مناسب هر گروه سنی از کودکان را بیان می‌کنیم:
دوران نوزادی
- کودک خود را در آغوش بگیرید و به آرامی نوازش کنید.
- به سر‌و‌صدا و گریه‌های فرزندتان پاسخ دهید.
- هنگام غذا دادن او را در آغوش بگیرید.
- برای سازگاری بیشتر، از قبل آماده باشید.
- او را با احساساتی مانند شادی، غم و عصبانیت آشنا کنید
در حدود یک سالگی
- محدودیت‌هایی سازگار و منصفانه را در نظر بگیرید. به فرزندتان کمک کنید تا این محدودیت‌ها را بیاموزد. وقت آن شده است تا خیلی محکم اما به آرامی به او «نه» بگویید.
- برنامه‌ای روزانه و سازگار ایجاد کنید و به اجرای آن مقید باشید.
- هنگامی که فرزندتان کنجکاوی می‌کند، او را تشویق کنید.
در حدود دو سالگی
- هنگامی که فرزندتان باعث عصبانیت شما می‌شود، خشم خود را کنترل کنید تا بتوانید با ایجاد آرامش شرایط را مدیریت کنید.
- فرزند نوپای شما کارهایی را می‌تواند انجام دهد و انجام کارهایی هم برای او سخت است؛ سازگار باشید.
- با فرزندتان صحبت کنید تا کلمات مختلف را بشنود.
- از فرزندتان تعریف کنید و تشویق او را فراموش نکنید.
در حدود سه سالگی
- به فرزندتان کمک کنید تا برای بازی کردن، با کودکان دیگر ارتباط برقرار کند. به او بیاموزید تا بازی مشترک و بازی نوبتی را درک کند.
- فرزندتان به راهنمایی نیاز دارد تا بتواند به برخی از بزرگترها اعتماد کند.
- فرزندتان می‌خواهد احساساتش را بیان کند. کلمات مناسب برای بیان احساسات را به او آموزش دهید.
در حدود چهار سالگی
- هنگامی که فرزندتان صحبت می‌کند، به او توجه کنید.
- به فرزندتان اجازه دهید با کودکان دیگر بازی کند.
- برای گفت‌وگو با فرزندتان، عباراتی را انتخاب کنید که تأثیر مثبتی روی فکر او داشته باشد.
در حدود پنج سالگی
- با آرامش و از روی سازگاری به فرزندتان کمک کنید تا بتواند احساساتش را کنترل کند و رفتار صحیحی داشته باشد.
- صبور باشید و به پرسش‌های فرزندتان پاسخ دهید.
بازی‌هایی برای رشد اجتماعی کودکان
با رعایت نکاتی که بیان شد، والدین می‌توانند تأثیر زیادی در رشد عاطفی و اجتماعی فرزندشان داشته باشند. اما برای راهنمایی بیشتر، سرگرمی‌هایی را معرفی می‌کنیم که والدین، مربیان و پرستاران می‌توانند با اجرای آنها به رشد عاطفی و اجتماعی کودکان کمک کنند. این سرگرمی‌ها را هم بر اساس سن دسته‌بندی کرده‌ایم.
در دوران نوزادی و نوپایی
در دوران نوزادی و نوپایی می‌توانید از بازی‌های زیر برای پرورش مهارت‌های اجتماعی کودکان استفاده کنید.
دالی موشه
بازی دالی موشه تقریبا یک بازی همه جانبه و یکی از بهترین بازی‌ها برای پرورش هشیاری حسی در کودکان است. این بازی ارتباط چشمی را به کودکان می‌آموزد، باعث بهبود هماهنگی و مهارت‌های حرکتی در کودکان می‌شود و روش بسیار خوبی برای خندیدن کودکان است.
علاوه بر این ویژگی‌ها، دالی موشه مفاهیم مهمی درباره اشیا را به کودکان می‌آموزد؛ کودکان می‌آموزند که ندیدن با نبودن متفاوت است. کودکان معمولا از پنج ماهگی شناخت اشیای پیرامونشان را آغاز می‌کنند.
هنگامی که کودک به خوبی استراحت کرده است، زمان مناسبی برای بازی دالی موشه است. کودکان در این سنین خیلی زود خسته می‌شوند، پس مراقب باشید. اگر کودک بی‌میلی نشان داد، بازی را ادامه ندهید. بهتر است به او فرصت دهید تا استراحت کند. در زمان مناسب خودش علاقه نشان می‌دهد.
داستان خواندن
در دوران نوزادی، داستان خواندن با صدای بلند به برقراری ارتباط با کودک کمک می‌کند. این کار برای والدین همیشه امکان‌پذیر است چون کودک در سنین نوزادی هیچ چیز را به اندازه شنیدن صدای والدین خود دوست ندارد. هر چه بیشتر برای کودکان بخوانید، آنها لحن، آهنگ و انعطاف‌پذیری صدا را بیشتر درک می‌کنند. هنگامی که یادگیری خواندن را شروع کنند، این درک دوران نوزادی به آنها کمک زیادی خواهد کرد.
پژوهش‌های انجام شده نشان داده‌اند کودکانی که والدین آنها در دوران نوزادی برایشان می‌خواندند، در ابتدای دوران تحصیلی، مهارت‌های ریاضی بهتر و دانش واژگانی بیشتری دارند. همچنین بین تعداد واژگانی که کودک هر روز می‌شنود و مهارت‌های زبانی او رابطه مستقیمی وجود دارد.
هنگامی که برای توصیف شخصیت‌ها و موقعیت‌های مختلف، صدای خود را تغییر می‌دهید، کودک با احساسات مختلف آشنا می‌شود. انجام این کار به کودک کمک می‌کند تا درک کند که واژگان و صداها معنی دارند و مفهومی را انتقال می‌دهند.
بازی کردن با قطعات خانه‌سازی
طراحی این اسباب‌بازی‌ها به گونه‌ای است که کودکان باید قطعات را به یکدیگر متصل کنند یا در نوع ساده آنها، قطعات را در کنار هم بگذارند. اگر شرایطی را فراهم کنید تا کودک برای انجام این کار از کودکان دیگر کمک بگیرد، همین بازی سرگرم‌کننده، روحیه همکاری را در کودک تقویت می‌کند و باعث بهبود مهارت‌های اجتماعی او می‌شود.
در حقیقت این اولین فرصتی است که کودک می‌تواند به عنوان عضوی از یک گروه کار کند؛ گروه ساخت‌وسازی که اولین تعاملات خود را تجربه می‌کنند. قطعات خانه‌سازی ابزاری بسیار خوب برای پرورش مهارت‌های ارتباطی و اجتماعی در کودکان است. می‌توانید کودک را با این بازی آشنا کنید تا فرصت مناسبی برای پرورش خلاقیت در اختیار او بگذارید. همچنین بازی با قطعات خانه‌سازی میزان مناسبی از آزادی عمل را برای کودک فراهم می‌کند.
در مرحله پیش از دبستان
بازی‌های نمایشی
بازی‌های تخیلی، خود‌آگاهی را تقویت می‌کنند و باعث می‌شوند کودک موقعیت‌های اجتماعی را بهتر درک کند. هنگامی که کودک در کنار دیگران نمایش‌نامه‌ای را اجرا می‌کند، در موقعیتی قرار می‌گیرد که در آن، همه باید برای موفقیت اجرا همکاری کنند. کودکان معمولا در انجام بازی‌های تخیلی ضعف دارند و دلیل اصلی این ضعف، ناتوانی آنها در همکاری با دیگران است. در این سنین کمک به کودک برای یادگیری کار گروهی و داشتن درک متقابل بسیار ضروری است.
البته آموزش این مهارت‌ها به کودک، کار سختی است اما باید نقش کمکی خود را ایفا کنید. اشکالی ندارد؛ برای راهنمایی کودکان، در بازی تخیلی آنها دخالت کنید. بازی آنها را به سمتی هدایت کنید که مجبور به همکاری شوند و خواسته‌های یکدیگر را درک کنند.
عروسک‌های انگشتی
بازی با عروسک‌های انگشتی، کودکان را برای قرار گرفتن در موقعیت‌های اجتماعی آماده می‌کند. همچنین می‌تواند شروع خوبی برای بازی‌های تخیلی باشد. برای کودکان بیش‌فعال یا مبتلا به اوتیسم که ممکن است برای قرار گرفتن در موقعیت‌های اجتماعی ضعف داشته باشند، بازی با عروسک‌های انگشتی، سرگرمی بسیار مناسبی است. بهتر است هنگامی که این کودکان با چالش‌های اجتماعی مواجه می‌شوند، شما این چالش‌ها را مدیریت کنید تا کودک احساس خستگی بیش از اندازه را تجربه نکند. به این نکته توجه کنید که فرصت مناسبی برای دخالت شما به وجود آمده است. پس از گذر از چالش و در موقعیتی مناسب کودک را تشویق کنید تا در مورد رفتار و واکنش‌های دیگران هنگام چالش فکر کند.
همچنین اگر کودک اعتماد به نفس لازم را ندارد، عروسک‌های انگشتی به او کمک می‌کنند تا خودش را نشان دهد. در واقع کودک با بازی در شخصیت‌های مختلف ابراز وجود می‌کند.
جستجوی گنج
این بازی برای انجام دادن به صورت گروهی مناسب است اما والدین هم می‌توانند با فرزندشان این بازی را انجام دهند. برای انجام این بازی، ابتدا جستجوگر بیرون از فضای مشخص شده (اتاق، خانه، حیاط، باغچه و …) منتظر می‌ماند تا مسئول بازی شیء مورد نظر که همان گنج است را مخفی کند.
سپس جستجوگر وارد می‌شود و به دنبال گنج می‌گردد. سایر اعضای گروه می‌توانند او را برای رسیدن به گنج راهنمایی کنند. معمولا برای این راهنمایی از صدای خاصی استفاده می‌کنند؛ برای نمونه وقتی از گنج دور می‌شود به آرامی دست می‌زنند و هر چه به گنج نزدیک‌تر می‌شود بلندتر دست می‌زنند. این بازی روحیه همکاری در کودکان را تقویت می‌کند و باعث می‌شود آنها پشتکار بیشتری از خود نشان دهند. همچنین این بازی، سرگرمی خوبی برای بهبود مهارت‌های شنیداری در کودکان است.
البته در این بازی روش‌های مختلفی برای راهنمایی جستجوگر اجرا می‌شود. سایر اعضای گروه می‌توانند به جای استفاده از صداها، با انجام حرکت‌هایی که از قبل مشخص کرده‌اند او را راهنمایی کنند. برای نمونه وقتی از گنج دور می‌شود سرشان را به طرفین تکان می‌دهند و وقتی به گنج نزدیک می‌شود سرشان را به طرف بالا و پایین حرکت می‌دهند. این روش بازی به کودکان کمک می‌کند تا بتوانند زبان بدن دیگران را بفهمند؛ آنها می‌آموزند که می‌توان مفاهیمی را بدون استفاده از واژگان انتقال داد.
