طرز فکر رشد چیست و چگونه آن را در کودکان پرورش دهیم؟

ذهنیت و طرز فکر کودکان می‌تواند در موفقیت آنها و ایجاد ویژگی‌های شخصیتی مثبت و منفی، تاثیر مستقیمی داشته باشد. طرز فکر رشد ذهنیتی است که باعث افزایش اعتمادبه‌نفس، افزایش ریسک‌پذیری و انگیزه کودکان می‌شود.

طرز فکر رشد چیست؟

طرز فکر رشد عبارتی است که توسط کارول دوئک (Carol Dweck) استاد دانشگاه استنفورد معرفی و ابداع شده است. او در مورد اینکه چرا افراد با استعدادهای مشابه، پیشرفت یکسانی ندارند، سال‌ها تحقیق و سخنرانی کرده است.

تحقیقاتی که در بازه زمانی ۳۰ ساله انجام شده، نشان داده است که مغز ما انعطاف‌پذیر و شکل‌پذیر است و این ویژگی عصبی، نقش مهمی در توانایی ما برای یادگیری دارد. یادگیری به معنای ساختن مسیرهای عصبی قوی‌تر است. این کار با تلاش و تمرین انجام می‌شود.

این کشف جالب در زمینه علوم اعصاب، پیوند بین ذهنیت رشد یا طرز فکر رشد و موفقیت را ثابت کرده است. یعنی درک این جمله که «اگر اعتقاد دارید که می‌توانید، حتما می‌توانید.» به طور خلاصه آنچه کارول دوئک در تحقیقات خود توصیف می‌کند دو اصطلاح طرز فکر ثابت (Fixed Mindset) و طرز فکر رشد (Growth Mindset) است.

در طرز فکر رشد، افراد باور دارند که توانایی‌های آنها قابل توسعه یافتن است و با تلاش و سخت کار کردن افزایش پیدا می‌کند. وقتی افراد باور کنند که ویژگی‌ها و توانایی‌های پایه آنها می‌تواند توسعه پیدا کند، باز هم شکست خوردن باعث آزرده شدن آنها می‌شود. ولی می‌دانند که این شکست‌ها، معرف آنها نیست. داشتن طرز فکر رشد و تمرکز، علاقه به یادگیری را ایجاد می‌کند و محرکی است که برای پیشرفت هر فرد، ضروری است.

با طرز فکر ثابت، افراد باور دارند که با مجموعه‌ای از توانایی‌های ثابت به دنیا می‌آیند که این توانایی‌ها قابل تغییر نیست. آنها بازخورد دیگران را نکوهش می‌بینند، با موفقیت دیگران احساس ترس و ضعف می‌کنند و معمولا ترجیح می‌دهند در «منطقه راحتی» خود باقی بمانند. وقتی افراد خودشان را با ذهنیت ثابت محدود کنند، باورهای محدودی خواهند داشت و در بسیاری از مواقع، این محدودیت‌ها بر سلامت روان افراد تاثیر می‌گذارد.

آیا طرز فکر رشد تاثیرگذار است؟

علاوه بر تحقیق در مورد هوش قابل تغییر، محققان پی برده‌اند که تعامل با مربی، رفتار و زبان، بر ذهنیت بچه‌ها تاثیر می‌گذارد. در این تحقیقات، نحوه ستایش کردن کودکان هم مورد بررسی قرار گرفته است. بعضی از انواع تشویق‌ها و ستایش کردن‌ها باعث ایجاد ذهنیت ثابت می‌شود در حالی که برخی دیگر از انواع تشویق‌ها می‌تواند طرز فکر رشد را پرورش دهد. نوع ذهنیت بر موفقیت‌های تحصیلی کودکان نقش مهمی دارد.

چرا طرز فکر رشد اهمیت دارد؟

داشتن ذهنیت رشد برای کودکان و بزرگسالان مجموعه‌ای از ابزارهای ذهنی را فراهم می‌کند که رویکردی رشدمحور و انگیزه کافی برای یادگیری داشته باشند. وقتی تصور کنید که توانایی‌های ذاتی شما قابل تغیر نیست، بدون شک برای کسب توانایی جدید انگیزه و امید ندارید. به محض اینکه کودک یا بزرگسال ذهنیت خود را از طرز فکر ثابت به طرز فکر رشد تغییر دهد، انگیزه می‌گیرد و برای مقابله با مشکلات و حل مسائل مصم‌تر می‌شود. در نتیجه سطح تشویش و اضطراب افراد کاهش پیدا می‌کند. همین نتیجه مثبت، در بلندمدت از ایجاد مشکلات روانی پیشگیری می‌کند.

دانستن این حقیقت که توانایی‌های بشر از طریق تلاش، تداوم، استراتژی صحیح و گرفتن بازخورد، قابل توسعه و پیشرفت است باعث می‌شود که فرصت‌های فراوانی برای یادگیری و رشد در افراد ایجاد شود. اگر بدانید که می‌توانید به مرور زمان پیشرفت کنید و به نسخه بهتری از خودتان تبدیل شوید، تمرکز و اعتماد به نفس شما افزایش پیدا می‌کند.

تشویق کودکان و طرز فکر رشد

یک حقیقت وجود دارد که هر کودکی باید با تک تک سلول‌های بدنش به آن باور داشته باشد و آن حقیقت این است: اگر تلاش کنید به نتیجه می‌رسید. وظیفه بزرگترها است که این اعتقاد و باور را در کودکان ایجاد کنند.

شکی نیست که تشویق و تحسین کودکان در تمام سنین اهمیت دارد و به آنها کمک می‌کند تا برای ادامه مسیر زندگی بیشتر تلاش کنند. اما هر تشویقی خوب نیست. برخی از انواع تشویق‌ها و تحسین‌هایی که بین والدین و معلم‌ها رایج است، می‌تواند برای کودکان و نوجوانان مضر هم باشد.

در واقع تشویق‌ها می‌توانند دو ذهنیت متفاوت را در کودک ایجاد کنند؛ طرز فکر رشد و طرز فکر ثابت. تشویق‌ها و تحسین‌هایی که بر هوش کودکان تمرکز دارد، ذهنیت ثابت را در آنها ایجاد می‌کند. افرادی که چنین ذهنیتی دارند باور دارند که ویژگی‌های شخصیتی آنها و مقدار هوش و خلاقیت آنها ثابت است و به هیچ عنوان قابل تغییر نیست.

در مقابل، تشویق‌هایی که روی تلاش بچه‌ها تمرکز می‌کند، باعث ایجاد طرز فکر رشد می‌شود. بچه‌ها به این باور می‌رسند که هوش و خلاقیت آنها قابل ارتقاء است و با تلاش و وقت گذاشتن، می‌توانند به اهداف خود برسند.

تفاوت طرز فکر رشد و طرز فکر ثابت

تاثیراتی که ذهنیت روی افراد دارد بسیار قابل توجه است. در ادامه تفاوت‌های بین ذهنیت رشد و ذهنیت ثابت را عنوان می‌کنیم.

تسلیم شدن (طرز فکر ثابت) و ایستادگی (طرز فکر رشد)

طرز فکر رشد باعث افزایش انگیزه و تداوم و پشتکار می‌شود. در حالی که طرز فکر ثابت، پشتکار را از بین می‌برد. کسانی که فکر می‌کنند هوش و خلاقیت یک ویژگی ژنتیکی است، خیلی زودتر تسلیم می‌شوند و باور می‌کنند که قادر به انجام کاری نیستند چون به اندازه کافی باهوش، خلاق و… نیستند. در حالی که افرادی با طرز فکر رشد بیشتر تمایل دارند که سخت تلاش کنند و کاری را به نتیجه برسانند. آنها باور دارند که موفقیت در گرو تلاش است.

عدم اعتماد به نفس و اعتماد به نفس

افرادی که ذهنیت ثابت دارند، مشکلات را نشانه‌ای از فقدان می‌دانند. اگر موفقیت برای آنها به معنی هوش و زکاوت بالا باشد، عدم موفقیت برایشان به این معنا است که فاقد هوش و استعداد هستند. کودکی که چنین ذهنیتی دارد، در سایر موارد هم دچار عدم اعتماد‌به‌نفس می‌شود و در نتیجه انگیزه خود را برای تلاش و یادگیری از دست می‌دهد. اما تشویق کودکان به خاطر تلاش‌هایشان باعث می‌شود که عدم موفقیت را نشانه ناتوانی خودشان ندانند. بلکه آن را مرحله‌ای از مسیر در نظر بگیرند و مشکلات را با تلاش بیشتر حل می‌کنند.

فرار از چالش‌ها و در آغوش گرفتن چالش‌ها

اگر افراد در شرایطی قرار بگیرند که بین یک کار چالش‌برانگیز و یک مسئولیت ساده قرار باشد یک مورد را انتخاب کنند، افرادی با ذهنیت ثابت همیشه کار راحت‌تر را انتخاب می‌کنند. البته قابل درک است که افرادی که محدودیت توانایی‌های خود را باور داشته باشند، دنبال هیچ چالشی نمی روند. اما کودکانی که طرز فکر رشد دارند معمولا چالش‌ها را با آغوش باز می‌پذیرند و آن را فرصتی برای یادگیری بیشتر می‌دانند.

شکست، نشانه فقدان‌های شخصی یا فرصتی برای رشد

کودکانی که طرز فکر ثابت دارند، شکست‌ها را شاهدی بر ناتوانی و فقدان هوش و توانایی خود می‌دانند. ولی شکست برای کودکانی که طرز فکر رشد دارند، مثل یک فرصت جدید برای فهمیدن نقاط ضعف و فرصتی برای یادگیری بیشتر است. حتی اگر در مسیر یادگیری ناامید شوند، به خاطر طرز فکری که دارند، اعتماد به نفس خود را حفظ می‌کنند و به موفقیت خود ایمان دارند.

راهکارهایی برای تقویت طرز فکر رشد در کودکان

طرز فکر رشد را می‌توان در کودکان تقویت کرد و به آنها آموزش داد. از این راهکارهای برای تقویت ذهنیت رشد در کودکان استفاده کنید.

۱. به آن‌ها یاداوری کنید که ذهن می‌تواند رشد کند

دائما به بچه‌ها یادآوری کنید که مغز قابلیت رشد و تغییر دارد. هر چقدر بیشتر تکرار کنید و آنها این حقیقت را باور کنند، برای پیشرفت خود تلاش می‌کنند و به تغییر، امیدوار خواهند بود. درست مثل عضلات بدن که با تمرین و ورزش قوی‌تر می‌شوند، هر چقدر بیشتر از توانایی‌های ذهنی خود استفاده کنید، می‌توانید آن را گسترش دهید. این حقیقت را باید در عمل به بچه‌ها نشان دهید. مثلا وقت بگذارید و مهارت جدیدی را به آنها یاد دهید. وقتی عملا ببینند که تلاش آنها منجر به یادگیری یک مهارت جدید شده، باور می‌کنند که با تلاش می‌توانند تغییر کنند.

۲. به تلاش بیشتر از نتایج توجه کنید

نتیجه‌ای که از تلاش زیاد به دست آمده باشد، حتی اگر نتیجه چندان مطلوبی هم نباشد، باید مورد توجه قرار بگیرد و تشویق شود. اگر کودکان شما برای انجام کاری تلاش کرده‌اند، همینقدر کافی است که مورد تشویق قرار بگیرند. لازم نیست برای تشویق آنها منتظر نتایج خیره‌کننده باشید. در واقع به تلاش آنها، بیشتر از نتیجه‌ای که می‌گیرند اهمیت بدهید.

۳. آن‌ها را به تلاش مداوم تشویق کنید

هر زمان که کودکان را در حال تلاش برای رسیدن به اهداف می‌بینید، هر زمان که از خودشان پشتکار و مداومت نشان می‌دهند، این تلاش را قدر بدانید و به آنها یادآوری کنید که چقدر کارشان ارزشمند است. البته لازم نیست دائما در حال تشویق باشید ولی همیشه آنها را به تلاش تشویق کنید و قدردان تلاش کودکان باشید.

۴. در تشویق‌های خود جزئی‌نگر باشید

وقتی کودکان را تشویق می‌کنید، از تشویق‌های کلی بپرهیزید. می‌توانید به جزییات تلاش و نتیجه کار کودکان توجه کنید، آن جزییات را ذکر کنید و به خاطر همان جزییات از کودکان تقدیر کنید. اگر تلاش آنها ویژگی خاصی دارد، حتما آن را ذکر کنید. تشویق‌های جزیی‌نگرانه بهتر از تشویق‌های کلی است.

۵. برخورد سالم با شکست و چالش‌ها را به آن‌ها آموزش دهید

با بچه‌ها در مورد چالش‌ها و شکست‌ها صحبت کنید. به آنها یاد بدهید که شکست و مراحل سخت زندگی را به عنوان فرصتی برای رشد و یادگیری در نظر بگیرند.

۶. از کلمه «هنوز» استفاده کنید

وقتی کودکان به شما می‌گویند که نمی‌دانم چطور این کار را انجام دهم، آنها را تشویق کنید که از قید هنوز استفاده کنند و سوال خود را به این ترتیب بپرسند: هنوز نمی‌دانم چطور این کار را انجام دهم. این کلمه آنها را به این باور می‌رساند که بالاخره به راه حلی دست پیدا می‌کنند.

۷. به آن‌ها یادآوری کنید که نیازی نیست همیشه موفق باشند

بچه‌ها بیشتر از اینکه با شنیدن یاد بگیرند، از طریق دیدن، مسائل مختلف را می‌آموزند. اجازه دهید که شکست‌های شما را ببینند و شاهد این باشند که شکست را می‌پذیرید و لزوما همیشه موفق نمی‌شوید. با آنها در مورد درس‌هایی که می‌توان از شکست گرفت، صحبت کنید. به آنها یادآوری کنید که حتی در مسیر اشتباه، امکان ایجاد فرصت‌های خوب وجود دارد. به آنها یاد بدهید که شکست بخشی از یادگیری است و هیچ ربطی به میزان هوش و توانمندی ندارد.

۸. به آن‌ها یاد دهید که همیشه افق دید وسیعی داشته باشند

مشکلاتی که در طی کردن مسیر وجود دارد، همگی به یک نتیجه نهایی منجر می‌شود. ممکن است مسیر یک موفقیت، پر از دست‌انداز و مانع باشد ولی نتیجه بسیار درخشانی در انتظار فرد باشد. به کودکان یاد دهید که به جای تمرکز روی مشکلات، به آینده روشنی که در انتظار آنها است فکر کنند و روی موفقیتی که پس از طی مشکلات حاصل می‌شود تمرکز کنند.

۹. برخورد درست با به نتیجه رسیدن بدون تلاش زیاد

حتی اگر دانش‌آموز و کودک بدون هیچ تلاشی، نتایج خیلی خوبی می‌گیرد باز هم برای تشویق کردن روی هوش و توانایی ذاتی آنها تاکید نکنید. مثلا کارول دوئک پیشنهاد می‌کند  که در این شرایط به بچه‌ها بگویید: «بسیار خب. این کار برای تو راحت بود. شاید بهتر است یک کار چالش‌برانگیزتر انجام بدهی تا بتوانی کارهای جدیدتری یاد بگیری.»

۱۰. برخورد درست با تلاش زیادی که به شکست منتهی می‌شود

اگر بچه‌ها به اندازه کافی تلاش کرده‌اند ولی به موفقیت نرسیده‌اند، حتما در مورد اهمیت تلاش آنها حرف بزنید. این کار باعث می‌شود که اعتماد به نفس آنها بیشتر شود، پشتکار پیدا کنند و انگیزه کافی برای تلاش دوباره داشته باشند. به بچه‌ها بگویید که تلاش آنها را دیده‌اید، بگویید تلاش آنها چقدر ارزشمند بوده و از آنها بخواهید درس‌هایی را که از شکست گرفته‌اند، برای شما بازگو کنند.

۱۱. به آن‌ها اجازه‌ اشتباه دهید

از مرحله یادگیری، اضطراب را دور کنید. قرار نیست همیشه موفق باشیم و قرار نیست همیشه تصمیمات درست بگیریم. به بچه‌ها بگویید که اشتباه کردن بخشی از زندگی است. اگر آنها بدانند که اشتباه کردن اشکالی ندارد، راحت‌تر تمایل دارند که ریسک کارهای مختلف رو بپذیرند و روش‌های مختلفی را برای رسیدن به هدف امتحان کنند. این کار خلاقیت آنها را افزایش می‌دهد، مهارت حل مساله را افزایش می‌دهد و بچه‌ها را آماده می‌کند که خیلی راحت‌تر چالش‌های مختلف را بپذیرند.

حرف آخر

هوش و توانایی افراد، ثابت نیست و به مرور زمان با تلاش قابل ارتقاء است. تقویت این عقیده در کودکان، یکی از بهترین کارهایی است که بزرگسالان می‌توانند برای کودکان خود انجام دهند. طرز فکر رشد به بچه ها کمک می‌کند که از تمام پتانسیل‌های خود استفاده کنند. تلاشی که در این راه می‌کنند، حتی اگر به نتیجه نرسد، باید مورد تشویق والدین قرار بگیرد.